Przegląd najpopularniejszych sposobów zabezpieczeń wierzytelności
Podejmując współpracę w kontrahentem niepewnym lub nowym z reguły każdy stara się zminimalizować ryzyko planowanej transakcji. Zminimalizowaniu tego ryzyka po stronie wierzyciela służą różnego rodzaju zabezpieczenia umowne. Zabezpieczenia te możemy podzielić na osobowe i rzeczowe. Do osobowych zabezpieczeń zliczamy: np. poręczenie cywilne i wekslowe, weksel. Do rzeczowych hipotekę, zastaw i zastaw rejestrowy, przewłaszczenie na zabezpieczenie. Wszystkie te rodzaje zabezpieczeń mają zastosowanie także do zabezpieczenia umów kontraktacyjnych przez kontraktującego i służą zabezpieczeniu rozliczenia się np. z udzielonych producentowi zaliczek, wydłużonego terminu płatności za świadczenia dodatkowe kontraktującego (np. pasze, pisklęta, nasiona).
Poręczenie: Stosownie do przepisu art. 876 K.c. „przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał”. Jednakże w braku odmiennego zastrzeżenia w umowie poręczyciel odpowiada jak współdłużnik solidarny (art. 881 K.c.), a zatem wierzyciel może dochodzić wedle własnego wyboru spełnienia świadczenia bądź to od dłużnika głównego, bądź od poręczyciela. Poręczając za cudzy dług musimy mieć świadomość, że stajemy się dłużnikiem obok dłużnika głównego i sam wierzyciel wybiera z czyjego majątku będzie egzekwował swoją wierzytelność. Z reguły wierzyciel wybierze tego z kogo łatwiej ściągnąć wierzytelność czyli tego kto ma stały dochód np. z umowy o pracę, rentę, emeryturę.
Poręczenie nie musi odnosić się do długu istniejącego już w chwili podpisania umowy poręczenia – może dotyczyć również, przy spełnieniu kilku dodatkowych przesłanek, długu przyszłego. Ważne jest, że aby zabezpieczyć dług przyszły trzeba określić kwotę, do której poręczenie jest udzielone. Gdy w poręczeniu nie określono czasu, do którego jest ono ważne to może być ono przed powstaniem długu odwołane w każdym czasie. Przyczyna odwołania dla jego skuteczności jest obojętna, a samo odwołanie nie wymaga uzasadnienia.
Często stosowanym w praktyce zabezpieczeniem jest tekże weksel własny i in blanco (weksel niezupełny). Stosownie do przepisu art. 101 ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo wekslowe (Dz.U.1936.37.282 z późn. zm.) weksel własny zawiera:
- nazwę weksel w samym tekście dokumentu, w języku, w jakim go wystawiono;
- przyrzeczenie bezwarunkowe zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej;
- oznaczenie terminu płatności;
- oznaczenie miejsca płatności;
- nazwisko osoby, na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana;
- oznaczenie daty i miejsca wystawienia weksla;
- podpis wystawcy weksla.
Przez weksel in blanco (który najczęściej w obrocie spotykamy) należy rozumieć dokument niezawierający wszystkich koniecznych cech weksla, na którym wystawca (lub wystawcy) złożył podpis w zamiarze zaciągnięcia zobowiązania wekslowego, pozostawiając odbiorcy uzupełnienie brakujących składników treści, i który po wypełnieniu może stać się wekslem zupełnym. Podpis musi być własnoręczny i czytelny, chociaż pozostała treść weksla może być napisana inną techniką (np. na komputerze). Podpis osoby prawnej winien składać się z pieczęci firmowej oraz podpisu lub podpisów osób reprezentujących tę osobę.
Mając to na uwadze, należy stwierdzić, że wekslem niezupełnym może więc teoretycznie być czysta kartka papieru, jeżeli tylko zawiera ona podpis osoby zobowiązującej się w prawym dolnym rogu, a nadto z okoliczności towarzyszących złożeniu podpisu wynika jednoznacznie, że zobowiązany składa podpis z tym zamiarem, aby zaciągnąć zobowiązanie wekslowe. Obecnie wycofane są z obrotu urzędowe blankiety wekslowe, jednak w dalszym ciągu można się nimi posługiwać jako wzorami ich prawidłowego sporządzania.
Nie ma obowiązku uiszczania opłaty skarbowej od weksli.
Wystawienie weksla in blanco łączy się najczęściej z zawarciem porozumienia (deklaracji wekslowej) między podpisanym, a osobą, której wręcza on weksel in blanco. Porozumienie to określa warunki dotyczące sposobu wypełniania weksla np. do jakiej wysokości. Powinna być ona sporządzona w 2 egzemplarzach (tak jak umowa) po jednym dla każdej ze stron. Jest ona ważna zwłaszcza dla wystawiającego weksel w sytuacji gdy wierzyciel wypełni weksel niezgodnie z warunkami. Wówczas może stanowić ważny środek dowodowy w postępowaniu sądowym.
Zapłatę weksla można dodatkowo zabezpieczyć poręczeniem wekslowym (tzw. aval) co do całości sumy wekslowej lub co do jej części. Poręczyciel wekslowy odpowiada tak samo, jak ten za kogo poręczył (art. 32 Prawa wekslowego) podobnie jak przy poręczeniu cywilnym o którym pisałam wyżej.
Poręczenie oznacza się wyrazem „poręczam” lub innym równoznacznym zwrotem – podpisanym czytelnie przez poręczyciela. Warto jednak wspomnieć, że już sam podpis na przedniej stronie weksla uważa się za udzielenie poręczenia, wyjąwszy – rzecz jasna – podpisy wystawcy weksla lub trasata (obowiązanego do zapłaty weksla). Poręczenie powinno wskazywać, za kogo je dano. W braku takiej wskazówki uważa się, że poręczenia udzielono za wystawcę (art. 31 Prawa wekslowego).
Jeśli chodzi o zabezpieczenia rzeczowe to jednym z nich jest tzw. przewłaszczenie na zabezpieczenie, przez co rozumieć należy umowę o przeniesienie na wierzyciela własności określonej rzeczy przez dłużnika (np. samochodu, maszyny, urządzenia) z zastrzeżeniem, że w przypadku, gdy dług zostanie terminowo spłacony albo po rozwiązaniu umowy o współpracy, przeniesienie własności traci moc i dłużnik staje się z powrotem właścicielem rzeczy. Przedmiotem przewłaszczenia może być też rzecz zbiorowa np. stado.
Umowa o przewłaszczeniu na zabezpieczenie rzeczy ruchomej nie wymaga zachowania szczególnej formy (dla celów dowodowych wystarczy forma pisemna). Konsekwencją przewłaszczenia na zabezpieczenie jest sytuacja, że do czasu spłaty długu przez dłużnika, wierzyciel jest właścicielem przewłaszczonej rzeczy, a dłużnik – dopóki nie spłaci zaciągniętego długu – nie może odzyskać tej rzeczy. Nie stoi to jednak na przeszkodzie możliwości pozostawienia owej, przewłaszczonej rzeczy (np. stada lub samochodu) w posiadaniu dłużnika w charakterze biorącego w użyczenie. Jest to wygodna forma zabezpieczenia bo pozwala na dalsze korzystanie z rzeczy przez przewłaszczającego (właściciela rzeczy). Ważne jest by przedmiot przewłaszczenia został wyraźnie oznakowany. Dłużnik przewłaszczający rzeczy na rzecz wierzyciela powinien bowiem oznaczyć przedmiot przewłaszczenia w tak sposób, aby bez trudu można było określić, że jest on własnością wierzyciela.
Umowa przewłaszczenia rzeczy na zabezpieczenie nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych.
Innymi formami zabezpieczenia rzeczowego spłaty wierzytelności przez dłużnika są:
- hipoteka – ustanawiana na nieruchomościach (a nadto również np. na spółdzielczym własnościowym prawie do lokalu czy użytkowaniu wieczystym) dłużnika lub wskazanej przez niego osoby trzeciej, oraz
- zastaw zwykły – ustanawiany na ruchomościach (przykładowo: samochodzie, maszynie itp.) lub prawie majątkowym (np. wierzytelności) – jeżeli jest zbywalne – dłużnika lub wskazanej przez niego osoby trzeciej.
- zastaw rejestrowy– ustanawiany na ruchomościach (przykładowo: samochodzie, maszynie itp.) lub prawie majątkowym (np. wierzytelności) – jeżeli jest zbywalne – dłużnika lub wskazanej przez niego osoby trzeciej i wpisany do rejestru zastawów.
Hipoteka to ograniczone prawo rzeczowe, które ustanawia się w celu zabezpieczenia wierzytelności pieniężnej. Wierzyciel, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką, może domagać się jej zaspokojenia poprzez egzekucję z przedmiotu hipoteki. Przy czym, co istotne, hipoteka obciąża nieruchomość bez względu na to, kto jest jej właścicielem. Wierzyciel hipoteczny może zatem domagać się zaspokojenia swojej wierzytelności od każdorazowego właściciela nieruchomości, który – nabywając nieruchomość obciążoną hipoteką – staje się równocześnie dłużnikiem hipotecznym, nawet gdy nie był stroną umowy, z której zabezpieczona wierzytelność wynika. Istotnym przywilejem związanym z hipotecznym zabezpieczeniem wierzytelności jest przyznanie wierzycielowi prawa pierwszeństwa zaspokojenia z przedmiotu hipoteki przed pozostałymi wierzycielami (osobistymi) właściciela nieruchomości. Ważne jest zatem sprawdzenie wpisów w księdze wieczystej w dziale IV by sprawdzić czy dana nieruchomość nie jest obciążona hipoteką.
Do powstania hipoteki konieczne jest:
- zawarcie umowy hipoteki (jest konieczna forma aktu notarialnego dla oświadczenia właściciela, który prawo ustanawia) i
- wpisanie hipoteki do księgi wieczystej
Ustanowienie hipoteki podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych.
Prawo zastawu polega na tym, że wierzyciel, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem na rzeczy (lub prawie), może dochodzić zaspokojenia z tej rzeczy (prawa) bez względu na to, czyją stała się własnością (art. 306 § 1 K.c.). Do zaspokojenia wierzyciela z przedmiotu zastawu stosuje się odpowiednie zasady obowiązujące przy hipotece, a opisane już wyżej (m.in. zasada pierwszeństwa zaspokojenia z przedmiotu zastawu przed pozostałymi wierzycielami właściciela rzeczy).
Ustanowienie zastawu zwykłego nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych.
Warto wspomnieć, że obok zastawu zwykłego w praktyce gospodarczej funkcjonuje również instytucja zastawu rejestrowego, uregulowana ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U.2009.67.569 j.t. z późn. zm). Dla ustanowienia zastawu rejestrowego nie wystarcza samo zawarcie umowy zastawniczej, lecz konieczne jest nadto wpisanie zastawu do rejestru zastawów. Rejestr taki prowadzą sądy rejonowe (z siedzibą w miastach wojewódzkich). Sądem miejscowo właściwym dla dokonania wpisu jest ten, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania (siedziba) zastawcy (czyli osoby uprawnionej do rozporządzania przedmiotem zastawu/dłużnikiem). Od wniosku o wpis do rejestru zastawów należy uiścić opłatę sądową w wysokości 200 zł.
Jedną z istotniejszych zalet zabezpieczenia wierzytelności w postaci zastawu rejestrowego jest możliwość zaspokojenia wierzytelności na drodze pozasądowej (ale musi to zostać wyraźnie przewidziane w umowie zastawniczej). I tak wierzyciel może np. przejąć na własność przedmiot zastawu lub dokonać jego sprzedaży w drodze przetargu publicznego.
Ustanowienie zastawu rejestrowego nie podlega podatkowi od czynności cywilnoprawnych.
To tylko kilka z najbardziej popularnych form zabezpieczeń wierzytelności. Innymi spotykanymi w obrocie gospodarczym jest np. kaucja, poddanie się rygorowi egzekucji.
W przypadku jakichkolwiek pytań bądź wątpliwości, pozostaję do Państwa dyspozycji.
Radca prawny Karolina Niedzielska